سیری در

سیره قرآن پژوهی کمالی (1)

غالب تألیفات استاد کثیرالاثر، آیت الله کمالی، به مباحث قرآنی اختصاص یافته، چنان که لفظ «قرآن» برتارک بیشتر کتب ایشان می‌درخشد و به عنوان مضاف یا مضاف‌الیه بر نام آثارشان می‌نشیند. استاد در ساحت مقدس معارف قرآن و به ویژه در حوزه علوم‌القرآن، چهره مجتهدی مؤسس و قرآن‌پژوهی صاحب سبک را به نمایش می نهد. سیری کوتاه در آثار معارف قرآنی یا تک نگاره های تفسیری ایشان همچون: قرآن و مبارزات، قرآن و جامعه، قرآن و دستورات اجتماعی، قرآن و شعارها، قرآن و مقام زن، همزیستی و معاشرت در اسلام، جاءالحق و  پیشگفتارهای شیوای ایشان به ویژه در قانون تفسیر که مملو از دغدغه های اصلاح گرایانه استاد است[1] و نیز دقت در طرز بی‌افاده و نحوه بی‌پیرایه دخول، تدبر و استنتاج وی از آیات بینات، ما را براین باور نزدیک می‌کند که سعی استاد در تدوین « فلسفه‌ای عملی و اجتماعی[2]» از قرآن، به همان سادگی و زلالی کلام‌الله مجید بوده است.

عرضه کاربردی معارف قرآنی دغدغه همیشگی و ساده‌نگاری ـ نه ساده انگاری ـ ویژگی جاری بیان و بنان استاد بود که همین نگرش جامع و نگاه عمیق پیر سرای قرآن‌پژوهی برآیات بینات، او را به نگارش ساده و بی‌پیرایه، روان و البته خوشخوان علوم و معارف قرآنی رهنمون می‌کرد. نگاه دقیق علامه همواره معطوف به فهم و گیرایی مخاطب و در بند انجام بهتر رسالت خود بود؛ و چنین نگرش و بینشی در همه آثار ایشان هویدا و پیداست آن چنان که سیر در این راه کم رهرو او را فرسنگ ها از دیار تکلف و تصنعات معمول نویسندگان به دور داشته است.

از بررسی مجموعه آثار استاد به ویژه «قانون تفسیر» به دست می آید، اعتقاد و اعتماد ایشان به مکتب اهل بیت(ع) که میراث حوزه نص گرای دزفول بود، دروازه ورود ایشان به ساحت مقدس قرآن گشت. اگر چه استاد دل بستگی و شیفتگی عجیبی به قرآن داشت، «منتهی گرایش ایشان به اهل بیت بوده است و سعی کرده اند چاشنی هایی از اهل بیت(ع) را با نوشته های خود عجین کنند[3]». علامه در بخش «مکتب نبوی و عترت» از کتاب «تاریخ تفسیر»، به تفصیل در این باب سخن رانده و تصریح می کند: «مکرراً و مؤکداً می گوئیم: تا مفسر همه روایات مرویه از پیغمبر اکرم و ائمه معصومین (سلام الله علیهم اجمعین) را استقصاء نکند، نمی تواند ادعا کند به تفسیر کامل قرآن دست یافته است[4]». استاد مکتب رهایی بخش عترت را فصل الخطاب معضلات و مشکلات فکری ـ فرهنگی جامعه اسلامی دانسته و می فرماید: «تاریخ تفسیر و معارف قرآنی نشان می دهد که حلّال مشکلات علوم دین، مکتب غنی و مایه دار جعفری است که نقطه عطف سابقین و لاحقین از ائمه معصومین (صلوات الله علیهم اجمعین) است[5]». با این همه، گستره و جغرافیای مطالعاتی و شهامت و آزادمنشی استاد در ارجاع به منابع پژوهشی دیگر فرق رسمی اسلامی، شایان تأمل و بررسی است.

چنانکه برشمرده شد، مجموعه آثار قرآن‌پژوهی استاد در دو حوزه «علوم قرآن » و «معارف قرآن»، بالغ بر 19 اثر(14 کتاب منتشرشده و 5 اثر مخطوط) می‌شوند که به شرح ذیل معرفی می گردند:‌

قانون تفسیر: انتشارات کتابخانه صدر/ وزیری و  496 صفحه.

نظر به اهمیت این کتاب، در ادامه، به طور مفصل به آن پرداخته خواهد شد.

تاریخ تفسیر: انتشارات کتابخانه صدر/ وزیری و 504 صفحه.

چنانکه مؤ‌لف در مقدمه اثر ذکر می کند؛ این کتاب «درحقیقت جلد دوم از کتاب قانون تفسیر و مکمل آن است[6]». این کتاب به سیر تاریخی و تطور مشارب و مکاتب تفسیری قرآن در بستر زمان، از عهد نبوت تا عصرحاضر پرداخته است. استاد به تفصیل درباره «مکاتبی که آغازگر تأویل ناروا بوده اند و مکاتبی که تأویل ناروا را به اوج خود رسانده اند و مکاتبی که در تفسیر از باب تدبّر و اشاره بسط مقال داده اند و مکاتبی که بدون رعایت قانون تفسیر، یاوه سرایی کرده اند و بر روی هم تاریخ گسترش رأی و تأویل، درحدی که نه اطناب مُمل باشد و نه ایجاز مخلّ[7]» به تحقیقی سودمند دست یازید چنانکه این کتاب بی شک از پیشقراولان تحقیقاتی از این سنخ شمرده می شود[8]. در مجموع دغدغه محقق در این اثر دفاع از حقانیت مکتب تفسیری اهل بیت (ع) در مقابل مکاتب التقاطی و به وی‍ژه تاویلی است.‌

کتاب در 14 بخش تنظیم شده است. برخی از عناوین بخش های کتاب عبارتند از: مکتب نبوی و عترت، مکتب صحابیان، مکتب تابعین، مکتب معتزله، مکتب باطنیه و اخوان الصفا، مکتب فلاسفه، مکتب علمی و اجتماعی، مکتب جستجوگران و نوآوران، مکتب صوفیه و تفسیر متکامل.

قرآن ثقل اکبر: انتشارات کتابخانه صدر و انتشارات اسوه / وزیری و 790 صفحه. 

نویسنده در مقدمه چاپ اول می نویسد: «این کتاب در حقیقت جلد سوم قانون تفسیر به حساب می آید[9]». مجموعه سه جلدی کتب علوم القرآن استاد با انجام این اثر به سرانجام رسید که با استخاره به قرآن[10]، «قرآن ثَقَل اکبر» نام گرفت. این منبع کارا و راهگشا، حاوی مباحث و معانی ادوات، شرح و بسط علوم بلاغی و مسایل ادبی و معارف تمهیدی مورد نیاز در تحقیقات قرآنی می باشد. اولین چاپ کتاب، در شش بخش تدوین یافت اما در چاپ اخیر (انتشارات اسوه) بخش اول و قسمت هایی از بخش ششم و مهمتر از آن، مقدمه مفصل و وزین اثر، توسط ناشر از چاپ افتاد (!) و بدین ترتیب کتاب بدون تمهید، آغازی شتابزده دارد؛ هرچند که در چاپ اسوه دارای ملحقی مفصل به نام نمونه تفاسیر مهم (در 303 صفحه) و فهرستی منظم  و دقیق است.

شناخت قرآن: انتشارات فجر و انتشارات اسوه / وزیری و 660 صفحه.

این کتاب، تلخیص دوره سه جلدی کتب پیشگفته علوم القرآن استاد یعنی: «قانون تفسیر»، «تاریخ تفسیر» و «قرآن ثقل اکبر» است که «چون مطالعه و بررسی آن سه کتاب مطوّل برای خوانندگان بیشتری میسر نبود[11]» نویسنده بر آن شد تا «مجموع محتویات آن سه را به وضعی مختصرتر و آسان فهم تر[12]» در یک مجلد بدین نام فراهم آورد که شامل تمهیدات تفسیر قانونی و آگاهی های ضروری یک مفسر است. کتاب علاوه بر پیشگفتار خوشخوان، دارای بیست و هشت بخش و یک خاتمه است؛ مباحثی چون: تعاریف تفسیر، تأویل، شناخت اجمالی قرآن، مصونیت قرآن از تحریف، قرائات، مصادر تفسیر، مکتب نبوی و عترت، عوامل گسترش اختلاف در تفسیر، مکتب معتزله، مکتب باطنیه و اخوان الصفا، مکتب صوفیه، مکتب علمی و اجتماعی در پرتو تمدن جدید، مکتب جستجو گران و نوآوران، تفاسیر مهم و مفسران بزرگ.